Historie odnalezione Andrzeja Kobalczyka: Jak żeliwny żubr do Spały wędrował

Stojąca w centrum Spały żeliwna statua żubra obrosła mitami i niewyjaśnionymi jeszcze zagadkami. Wiadomo na pewno, że jej historia zaczyna się od carskiego polowania, odbytego 6 i 7 października 1860 roku w Puszczy Białowieskiej. W wielkich łowach na zaproszenie cara Aleksandra II uczestniczyli również przedstawiciele dworów panujących ówczesnej Europy. Ubito prawie sto sztuk grubszego zwierza, zaś z ręki samego cara padło m.in. 10 żubrów. Dla upamiętnienia tego wydarzenia car polecił ustawić na miejscu łowów posąg żubra naturalnej wielkości.

Statua, którą zaprojektował Mihal’y A. Zichy - nadworny artysta malarz cara Aleksandra II, została odlana z żeliwa przez fabrykę Ogariowa w Petersburgu. Ważący 4 tony pomnik z wysokim, również żeliwnym postumentem, opatrzonym opisem głośnego polowania, stanął w Zwierzyńcu (pomiędzy Białowieżą i Hajnówką) w 1862 roku.

W sierpniu 1915 roku statuę żubra wraz z postumentem zdemontowano i ewakuowano przed nadciągającą ofensywą armii niemieckiej, wywożąc go koleją do Moskwy. W 1924 roku pomnik ten na mocy Traktatu Ryskiego został zwrócony stronie polskiej przez władze sowieckiej Rosji w drodze rewindykacji zagrabionych pamiątek historycznych.

Po przywiezieniu z Moskwy posąg żubra z rozłożonym postumentem trafił najpierw na dziedziniec Zamku Królewskiego w Warszawie. Potwierdza to unikatowa fotografia, wykonana 8 czerwca 1926 roku na dziedzińcu remontowanego wtedy zamku. Jak napisano na odwrocie zdjęcia, przedstawia ono grupę oficerów 22 pułku piechoty z jego dowódcą ppłk. Henrykiem Kruk-Paszkowskim. W tle widać posąg żubra i części żeliwnego postumentu.

Z zamku na pewien czas posąg ten trafił do warszawskiego Muzeum Ziemi. Dopiero stąd został przeniesiony do letniej rezydencji prezydenta RP – Ignacego Mościckiego w Spale. Nie wiadomo jednak, kiedy dokładnie to nastąpiło. W dotychczasowych publikacjach podawano na ogół 1928 rok.

Nowe światło na tę sprawę rzuca zamieszczona w tygodniku „Siew” z 11 września 1927 roku obszerna relacja z pierwszych, ogólnopolskich dożynek prezydenckich, odbywających się w Spale 28 sierpnia tegoż roku. Po przemarszu powitalnym przed I. Mościckim, stojącym na ganku spalskiego pałacyku, grupy dożynkowe przeszły na jego drugą stronę, by oczekiwać na ceremonię składania wieńców. Z przodu znaleźli się ubrani w stroje ludowe.

„Ci zaś, co byli ubrani z miejska, musieli zatrzymać się w głębi, koło spiżowego żubra, a to dlatego, by swym szarym, nijakim ubiorem nie zaśmiecać kwiecistej perspektywy obrazu” – napisano w relacji „Siewu”. Jak z tego wynika, posag żubra stał w Spale już w 1927 roku. Niewykluczone, że sprowadzenie go do Spały przez I. Mościckiego wiązało się ze wspomnianymi wcześniej dożynkami.