159. rocznica wybuchu Powstania Styczniowego w Opocznie. Stare zdjęcia i archiwa muzeum

159. rocznica powstania styczniowego

Czas zatarł wiele śladów tych czasów, ale pozostały groby powstańcze na cmentarzach w Opocznie, Drzewicy i Białaczowie oraz relacje przekazywane z pokolenia na pokolenie. W Opocznie na cmentarzu św. Marii Magdaleny do dzisiaj można odnaleźć groby powstańców, którzy pochodzili z Opoczyńskiego i tych, którzy po powstaniu osiedlili się w Opocznie i tu zakończyli swoje życie.

Na opoczyńskim cmentarzu pochowani zostali: Tomasz Skarżyński, Andrzej Kozerawski, Michał Makarewicz, Wawrzyniec Lasota, Piotr Kulis, Walenty Firkowski, Antoni Pidanty, Franciszek Wawnikiewicz, Hilary Suffczyński, Józef Hubner, Jan Zarembski. Niektóre groby nie zachowały się do dzisiaj. Opoczyńskich powstańców styczniowych upamiętnia pomnik znajdujący się na ul. Partyzantów w Opocznie oraz tablica na „domu Esterki” przypominająca ofiary więzienia carskiego, które mieściło się w tym budynku w latach 1863-1864.

Na przełomie lat 50-tych i 60-tych XIX w. w społeczeństwie polskim nastąpił wzrost nastrojów patriotycznych. Polacy wszelkimi dostępnymi środkami zaczęli manifestować swoje niezadowolenie, odrębność narodową i niezależność. Tworzono tajne związki, urządzano manifestacje patriotyczne w trakcie których z rąk wojsk rosyjskich zginęło kilkaset osób. W 1862 r. ukonstytuował się Komitet Centralny Narodowy, który rozpoczął przygotowania do powstania narodowowyzwoleńczego.

Okres poprzedzający powstanie stanowi dość zagadkowy etap w dziejach Opoczna

Wiadomo, że w Opocznie od początku lat 60-tych istniało tzw. dziesiątkowe kółko konspiracji politycznej tworzonej przez urzędników przedstawicieli wolnych zawodów i młodzież. Nie wiadomo czy w Opoczyńskim miały miejsce manifestacje patriotyczne. W okresie poprzedzającym powstanie styczniowe Opoczyńskie należało do guberni radomskiej i było siedzibą bardzo rozległego powiatu sięgającego po Bodzentyn i Szydłowiec. Spiskowcy przystąpili do gromadzenia broni, amunicji, koni, furażu dla potrzeb przyszłego powstania. Jeden z większych magazynów prowiantowych w Opoczyńskim został utworzony w majątku Dłużniewice, należącym do rodziny Rudzkich.

W zakładach żelaznych w Kuźnicach, Przysusze, Drzewicy potajemnie kuto kosy i broń białą, produkowano kule armatnie a nawet wyprodukowano 2 armatki, które przekazano oddziałowi A. Jeziorańskiego. Ogółem w woj. sandomierskim spiskowcy w przededniu powstania zgromadzili ok. 250 sztuk broni myśliwskiej, 200 kos, kilkanaście funtów prochu. W połowie stycznia 1863 r. władze rosyjskie chcąc rozbić organizację spiskową przeprowadziły brankę do wojska. Część zagrożonej branką młodzieży schroniła się po lasach. Komitet Centralny Narodowy podjął decyzję o wybuchu powstania w nocy z 22 na 23 stycznia.

W styczniową noc nastąpił atak powstańców na 24 garnizony rosyjskie rozmieszczone na terenie Królestwo Polskiego. W województwie sandomierskim zaatakowano załogi rosyjskie w Szydłowcu, Jedlni i Bodzentynie. Prawdopodobnie miał być również zaatakowany Białaczów gdzie stacjonowała załoga rosyjska w sile 1 roty piechoty. Jednakże atak ten nie doszedł do skutku. Nie planowano natomiast ataku na Opoczno ze względu na brak odpowiednich warunków topograficznych i silną załogę rosyjską (2 roty piechoty). W 1863 r. naczelnikiem powiatu opoczyńskiego był Aleksander Leśkiewicz a naczelnikiem wojennym major Szokalski, później major Paszczenko i major Doniec-Chmielnicki. Naczelnikiem wojewódzkim sandomierskiego został Marian Langiewicz.

Na terenie opoczyńskiego pierwsze partie powstańcze widziane były 24 i 28 stycznia 1863 r. w gminie Poświętne oraz pod Białobrzegami gdzie oddział powstańczy w sile ok.150 ludzi spalił most na Pilicy, zabrał broń z poczty i ruszył w Warszawskie. Gubernator cywilny guberni radomskiej Aleksander Ostrowski donosił Komisji Spraw Wewnętrznych, że począwszy od 22 stycznia na pograniczu pow. opoczyńskiego i piotrkowskiego krążyły mniejsze i większe oddziały powstańcze uzbrojone w broń palną i sieczną. Jeden z oddziałów, które widziano w Poświętnym udał się w kierunku Opoczna. Spowodowało to opuszczenie Opoczna przez wojska rosyjskie bez walki. Opoczno zostało zajęte przez powstańców pod dowództwem Józefa Łakińskiego tytułującego się „naczelnikiem siły zbrojnej powiatu opoczyńskiego”.

Łakiński zgodnie z rozkazami komisarza wojennego województwa sandomierskiego Ignacego Maciejewskiego z dnia 2 lutego 1863 r. zarządził pobór do wojska mężczyzn w wieku od 18 do 35 lat bez różnicy stanu i bez żadnych wyjątków. Pobór ten, który według obliczeń miał dać 22 tysiące ludzi nie został zrealizowany ze względu na niechętną postawę włościan i wkrótce został cofnięty. Łakiński stacjonował w Opocznie do 6 lutego. 9 lutego 1863 r. do Opoczna wkroczyły ponownie oddziały rosyjskie pod dowództwem majora Dońca Chmielnickiego. Przywrócona została działalność starej administracji carskiej.

Według przekazów ustnych poza miastem, w miejscu gdzie przecinał się gościniec piotrkowski (dziś ul. Piotrkowska) z obecną ul. Partyzantów ustawiono pal drewniany, przy którym rozstrzeliwano schwytanych powstańców. W nocy, ktoś doprawił w górnej części pala poprzeczkę i tak powstał krzyż - symbol bohaterstwa i cierpienia. W maju i czerwcu młodzież i dorośli zbierali się pod tym krzyżem i przy blasku świec śpiewali pieśni religijne.

Niestety nie zachowały się materiały archiwalne, które potwierdziłyby ten przekaz. Od 1990 r. na tym miejscu znajduje się pomnik ku czci powstańców styczniowych z napisem „Miejsce egzekucji Powstańców Styczniowych w latach 1863-1864. Rodacy”. Wiadomo, że w Opocznie zastrzelony został m. in. powstaniec Kołupajewski, schwytany k. Skórkowic. W lutym 1863 r. na teren opoczyńskiego przybył oddział powstańczy pod dowództwem Antoniego Jeziorańskiego (wcześniej zdobył Rawę Mazowiecką i stoczył bitwę pod Lubochnią). A. Jeziorański założył obóz w Studziannie, w klasztorze ojców filipinów i zajął się reorganizacją swoich sił liczących 885 ludzi.

Od pierwszych dni pobytu Jeziorański zaczął wysyłać małe oddziały do sąsiednich wsi, które miały uświadamiać chłopów i werbować do powstania. Chłopi w Opoczyńskim w większości mieli niechętny stosunek do powstania uważając, że jest to „sprawa panów”. W tym czasie odprawiono sąd nad zabójcami Oktawiana Trepki. Wcześniej bowiem na terenie Opoczyńskiego uformowała się banda złożona z niektórych chłopów ze wsi Wólka Kuligowska, Brudzewice i z okolic Studzianny. Uzbrojeni w siekiery, widły i drewniane pałki obrabowali miejscowy dwór, napadli na gorzelnię. Podnieceni rabunkiem i alkoholem zaczęli grozić, że pójdą „rznąć szlachtę, urzędników i księży”.

Zatrzymywali i bili ludzi przejeżdżających drogą. Taki sam los spotkał Oktawiana Trepkę z Domaszna. Na skutek dotkliwego pobicia zmarł po trzech dniach. Pobyt tak dużego oddziału powstańczego jak oddział Jeziorańskiego, do którego zaczęli napływać ochotnicy z Opoczyńskiego nie mógł zostać niezauważony. Powstańcy zostali wytropieni przez kozaków Dońca- Chmielnickiego i Zwierowa. Szarża kawalerii powstańczej zmusiła kozaków do bezwładnego odwrotu w kierunku Tomaszowa. Moskale chcąc zaskoczyć powstańców wrócili pod Studziannę, lecz ponownie zostali zmuszeni do ucieczki. Oddział Jeziorańskiego opuścił Studziannę.

Po odejściu Jeziorańskiego w powiecie opoczyńskim ucichła działalność powstańcza. Ożywiła się dopiero wiosną 1863 r. Większy ruch powstańczy przeniósł się na wschód od Drzewicy w lasy przysuskie. Operowały tam oddziały powstańcze Bończy, Czachowskiego, Wiśniewskiego. W lasach opoczyńskich płk. Kazimierz Błaszczyński „Bończa” zorganizował w ciągu 2 tygodni oddział konny liczący ok. 200 jeźdźców. Oddział ten spełniał rolę powstańczej żandarmerii – m.in. we wsi Lipa powiesił kilku chłopów, którzy występowali przeciwko powstaniu. 22 kwietnia 1863 r. starł się z oddziałem rosyjskim pod dowództwem Pleskaczewskiego pod Gielniowem, później pod Rusinowem, gdzie został zmuszony do gwałtownego odwrotu na południe guberni radomskiej.

W tym czasie w zachodniej części powiatu między Przedborzem a Rusinowem powstała silna partia powstańcza pod dowództwem majora Zawadzkiego. Z ziemią opoczyńską związane jest też nazwisko jednego z najsłynniejszych dowódców powstańczych Dionizego Czachowskiego, naczelnika siły zbrojnej woj. sandomierskiego, który trzykrotnie walczył z Moskalami w powiecie opoczyńskim m.in. pod Rusinowem. 16 maja 1863 r. doszło do potyczki pod Ulowem, którą stoczył oddział powstańczy Drewnowskiego a 30 czerwca 1863 r. oddział Kazimierza Wiśniewskiego starł się z Rosjanami pod Goździkowem.

Latem 1863 r. w Opoczyńskie wkroczył oddział „Dzieci Warszawy” pod dowództwem Ludwika Żychlińskiego. W nocy z 9 na 10 lipca oddział ten dotarł do Ossy. Oczekując na przybycie dalszych pododdziałów zajął się szkoleniem nowo mianowanych oficerów i świeżo przyjętych żołnierzy. Późnym popołudniem w pobliżu wsi pojawił się silny patrol kozacki. Siły polskie liczyły ok. 300 strzelców, 200 żuławów, 600 kosynierów i 200 ludzi słabo uzbrojonych.

Walkę rozpoczęli żuławi, którzy po ostrzelaniu Kozaków wycofali się. Rosjanie rzucili się za nimi w pogoń, wówczas zostali okrążeni przez strzelców i kosynierów. Zażarta bitwa trwała aż do zmroku. Nieprzyjaciel party z lewego skrzydła przez oddział Ludwika Brzozowskiego, a z prawej przez nowo przybyły oddział Grabowskiego, wycofał się w kierunku Nowego Miasta. Rosjanie zostawili na placu boju 198 swoich zabitych,11 rannych, 2 jeńców. Rano 11 lipca Żychliński spodziewając się odwetu ze strony wojsk carskich opuścił Ossę i ruszył ku Inowłodzowi, a następnie w powiat rawski. Po bitwie część rannych powstańców odwieziono do Drzewicy powierzając ich opiece organisty Ignacego Gaczyńskiego. Trwałym śladem bitwy pod Ossą jest cmentarz powstańczy, w którym spoczywa ok. 50 powstańców. Od sierpnia 1863 r. powstanie w Opoczyńskim wchodziło w krytyczną fazę. Latem 1863 r. w Królestwie i na Litwie działało ok. 100 partyzanckich oddziałów powstańczych, które stoczyły ok. 300 potyczek.

W październiku 1863 r. władzę dyktatorską objął Romuald Traugutt. Powstanie przeżywało wówczas trudne chwile. Nadciągała zima – czas niekorzystny dla działań partyzanckich, armia carska zaangażowana do walki z powstaniem zwiększona została z 200 do 400 tys. żołnierzy. Rosjanie wprowadzali drastyczne środki represyjne – szubienice i zsyłki na Sybir, odpowiedzialność zbiorową. W końcu 1863 r. ruch zbrojny na Litwie oraz w północno-zachodnich Rejonach Królestwa został spacyfikowany. Ostatnim rejonem aktywnej partyzantki była środkowa część Królestwa Polskiego.

Ostateczna faza powstania styczniowego w Opoczyńskim związana była z działalnością Pułku Opoczyńskiego Dywizji Sandomierskiej pod dowództwem Jana Rudowskiego. W sierpniu 1863 r. mianowany majorem i naczelnikiem wojennym powiatu opoczyńskiego i radomskiego. Pułk ten powstał w wyniku scalenia luźnych oddziałów powstańczych. Pułk Opoczyński składał się z 1 kadrowego batalionu strzelców pod dowództwem mjr Mateusza Bezkiszkina, 2 batalionu dowodzonego kolejno przez Majewskiego i kpt. Waltera, 3 batalionu pod dowództwem mjr Szemiota, szwadronu jazdy, na czele którego stał rotmistrz Solbach oraz 50 kawalerzystów stanowiących osobistą eskortę J. Rudowskiego. 8 listopada 1863 r. oddział ppłk Jana Rudowskiego rozbroił rosyjską załogę Szydłowca. 16 listopada 1863 r. oddział Rudowskiego walczył pod Opocznem z rosyjska kolumną majora Tichockiego.

Wiosną 1864 r. kadrę organizacyjną pułku Jan Rudowski uzupełnił ochotnikami. 21 II 1864 r. pod Opatowem rozbity został II Korpus gen. Hauke –Bosaka. Rudowski wspominał „Po upadku Bosaka nadeszły dla oddziału ciężkie dni. W całym Radomskiem byłem sam jeden. Party ze wszystkich stron niemal co dnia spotykałem się z Moskalami. Dzięki tylko, że oddział złożony był z ludzi oddanych ojczyźnie duszą i ciałem można było nie tylko znosić wszelkie niewygody ale i jako tako odgryzać się Moskwie”. Pułk opoczyński tropiony przez Rosjan starł się z nimi pod Suchedniowem, 10 marca pod Opocznem (niestety jak do tej pory nie udało się jednoznacznie ustalić dokładnej lokalizacji tej bitwy) potem pod Wąchockiem, Odrowążem, Radkowicami. 4 maja 1864 r. Jan Rudowski rozwiązał swój oddział powstańczy, który schodził z placu boju jako ostatni w środkowej części Królestwa. W czasie powstania w Opocznie znajdowało się więzienie, w którym trzymano osoby podejrzane o udział w powstaniu i tak np. 11 lutego 1863 r. znajdowało się w nim 10 osób, które zostały ujęte przez włościan lub wskutek ich doniesienia.

Więźniów trzymano w piwnicach domu Esterki (o tym więzieniu wspomina Stefan Żeromski w powieści „Wierna rzeka”). Wspomina o nim powstaniec z partii Józefowicza i Kajetana Kuczewskiego (który strzałem w serce odebrał sobie życie w Skórkowicach) Stefan Domaradzki, który przesiedział w nim 8 miesięcy (po usilnych staraniach rodziny jako niepełnoletni został zwolniony i oddany pod nadzór policji). Wiadomo, że więzieni tam byli m.in. powstańcy z partii Józefowicza, schwytani w lasach skórnickich – Ruszkiewicz, Kołupajewski, Klemens Głuski, Kotonowicz, Ludgard Prewosty.

Wielu mieszkańców Ziemi Opoczyńskiej walczyło w szeregach powstańczych. Wśród nich można chociażby wymienić Ignacego Gaczyńskiego organistę w parafii św. Łukasza w Drzewicy, który zaopatrywał powstańców w broń, amunicję i żywność. W Drzewicy utworzono też lazaret dla powstańców. bracia Wielobyccy z Radzic (jednego z nich kozacy osaczyli w radzickim dworze i zarąbali szablami drugi poległ pod Bolechowem), młynarz Skarżyński z Radzic, który ukrywał się podobno po powstaniu u rodziny w Opocznie i doczekał się amnestii. Za udział w powstaniu i udzielanie mu wsparcia z mieszkańców Opoczna represjonowani byli m.in. dziekan opoczyński ks. Tomasz Brzozowski, wikariusz miejscowej parafii ks. Stanisław Parka a także mieszczanin Antoni Lisikiewicz, który za udział w powstaniu został po pewnym czasie wcielony przymusowo do armii, Jan Zarembski, który 19 lat był na katordze w głębi Rosji.

W Rządzie Narodowym rządzie tzw. czerwonych prawników (23 V-14 VI 1863 r.) uczestniczył Henryk Bąkowski, który pochodził z Kraśnicy. Trybunał Wojenny skazał go na karę śmierci. Wyrok ten zamieniono na 8 lat katorgi. Jak mówią przekazy ustne aby uzyskać tak korzystną zamianę wyroku ojciec, dziedzic Kraśnicy Antoni sprzedał 345 mórg Lasu (Felgustów) i przekupił namiestnika. W więzieniu ożenił się, żona poszła za nim na katorgę do Uffy.

5 sierpnia 1864 r. na stokach Cytadeli w Warszawie straceni zostali członkowie Rządu Narodowego z Romualdem Trauguttem na czele, w grudniu 1864 r. oddział ks. Stanisława Brzóski stoczył na Podlasiu ostatnią walkę z Rosjanami.

Powstanie styczniowe było największym i najdłużej trwającym polskim powstaniem narodowym, po którym, do dzisiaj, w leśnych ostępach, pośród pól, na cmentarzach, odnaleźć można jego ślady.

Obchody rocznicy powstania styczniowego w Opocznie i powiecie

Starostwo Powiatowe w Opocznie, Urząd Gminy w Sławnie, Muzeum Regionalne w Opocznie, Nadleśnictwo Opoczno oraz Parafia Wniebowzięcia NMP w Sławnie zapraszają na uroczyste odsłonięcie odnowionej tablicy na mogile Powstańców Styczniowych w Prymusowej Woli, w 159. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego.

Uroczystość odbędzie się w sobotę 22 stycznia 2022 r. o godzinie 12 przy powstańczej mogile w lesie w Prymusowej Woli (droga powiatowa nr 4329 E Prymusowa Wola - Sławno). W programie między innymi poświęcenie tablicy, przemówienia okolicznościowe oraz złożenie kwiatów i zapalenie zniczy.